ΦΥΣΗ, ΦΥΣΙΚΟΤΗΤΑ & ΝΕΑ ΟΙΚΟ-ΛΟΓΙΑ

“Από τα πάντα προέρχεται το ένα, και από το ένα τα πάντα.”
— Ηράκλειτος

Όλοι είμαστε ένα. Ένα μικρό πετραδάκι που ξεκολλά από το βουνό και κατρακύλα σιγά σιγά προς την θάλασσα περνώντας δάση και ποτάμια μεγαλώνοντας και μικραίνοντας μέχρι που κάποια στιγμή θα ξαναγίνει μέρος του όλου και θα γυρίσει από τους ωκεανούς να ξαναγίνει βουνό. Ένα ταξίδι που παίρνει χρόνια, αιώνες και παραπάνω, πολύ παραπάνω από μια ανθρώπινη ζωή. Οι άνθρωποι ζουν πολύ λίγο για να κατανοήσουν την σημασία της συμμετοχής στο όλον. Κάποιοι από αυτούς, στην σύντομη παραμονή τους σε αυτήν την χλωμή μπλε κουκίδα , πλησίασαν στην κατανόηση αυτή αλλά δεν μπόρεσαν να την βιώσουν στην πραγματική της διάσταση. Πολύ πριν βρεθώ εδώ, πολύ πριν βγω από τα έγκατα του ηφαιστείου στα παγωμένα νερά του ωκεανού είχα ταξιδέψει στο ατελείωτο κενό, στο ατελείωτο μαύρο πέπλο του σύμπαντος. Ήμουν ακόμα πιο μικρός τότε αλλά τα μεγέθη έμαθα ότι είναι σχετικά… κάποια στιγμή ακόμα πιο πριν (ή ήταν πιο μετά) είμασταν όλοι μαζί, όλοι ένα μικρό σημείο και μετά τα πάντα. Έτσι θα είμαστε πριν όπως και μετά. Τώρα και εδώ. Σε αυτόν τον πλανήτη όπου μοιάζει μια ιδανική μικρογραφία του σύμπαντος. Όλα συνδεδεμένα σε έναν ατελείωτο χορό μεταμόρφωσης. Από το μεγάλο στο μικρό και ανάστροφα. Δεν υπάρχει διαχωρισμός μεταξύ οργανικού και ανόργανου μιας και η ζωή δημιουργείται και μπορεί να πάρει πολλές μορφές. Στο άπειρο ο χρόνος δεν είναι παρά ένα μικρό διάλειμμα για να σκεφτεί κανείς την επινόηση του. Μακάριοι αυτοί οι απειροελάχιστα μικροί οργανισμοί που συνειδητοποιούν την ύπαρξη τους και ας μην έχουν ακόμα ολοκληρωτικά κατανοήσει τι σημαίνει να είσαι μέρος του όλου και πως το ένα συνδέεται με το άλλο και το άλλο με το ένα και το όλον. Ίσως τώρα που πλησιάζουν στην τελική τους μεταμόρφωση να το κατανοήσουν -γιατί δεν έχουν άλλη επιλογή, μετά δεν θα μπορούν να εκτιμήσουν την πρόσκαιρη τους ύπαρξη. Όχι πως και έχει σημασία· ούτως ή άλλως θα γυρίσουν να γίνουν ξανά και αυτοί μέρος του όλου, ένα πετραδάκι σαν και εμένα, μέρος αυτού του μικρού πλανήτη μέσα στο απέραντο σύμπαν.

Απόσπασμα αφήγησης από το χρονοχωρικό έπος Olofragments.

Από την Μεγάλη Πέτρα στον Μικρό Άνθρωπο

Οι πέτρες θα έπρεπε να είναι οι μεγάλοι μας δάσκαλοι. Οι μεταμορφικές, οι ιζηματικές, οι ηφαιστειακές, όλες οι πέτρες, ανεξάρτητα από την προέλευση τους, μιας και στον κοσμικό και πλανητικό χορό τα πάντα είναι σε διαρκή μετάλλαξη. “Τα πάντα ρει, μηδέποτε κατά τ’αυτό μένει” είχε πει ο Ηράκλειτος, στην οπτική του γεωλογικού χρόνου δεν υπάρχει ένα πράγμα, υπάρχει η μετάλλαξη. Δεν είναι μόνο οι πέτρες, είναι τα πάντα στην φύση που προέκυψαν και θα προκύπτουν ως μια συνεχής μεταμόρφωση των δομικών υλικών που δημιουργήθηκαν τις πρώτες στιγμές της γέννησης του σύμπαντος μας. Δεν ξέρουμε τι υπήρχε πριν ή ακόμα περισσότερο τι μπορεί να υπάρχει παράλληλα. Ο χρόνος είναι ένα φαινόμενο που παρατηρούμε χάρη στην βιολογική μας εντροπία, αν και ακόμα προσπαθούμε να κατανοήσουμε τι ακριβώς είναι και αν όντως υφίσταται. Αυτό που φαίνεται ότι ενστικτωδώς κατανοούμε είναι ότι υπάρχουμε και το ότι ζούμε σε ένα πλανήτη που μας παρέχει ότι χρειαζόμαστε για να επιβιώσουμε. Και εδώ ακριβώς είναι το μεγάλο λάθος μας: ότι νομίζουμε πως όλα αυτά γύρω μας υπάρχουν για να μας εξυπηρετούν. Αυτό είναι που ονομάζουμε ανθρωποκεντρισμό . Και το κάνουμε, άθελα μας και μη, από την στιγμή που γεννιόμαστε. Ο άνθρωπος από την αρχή του είδους μας (που ειρωνικά ονομάζουμε Homo Sapiens αν και ήταν πιθανότατα το πιο βίαιο από τα είδη των Ανθρωποειδών) πριν περίπου 300.000 χρόνια προσπαθούσε να επιβιώσει ανταγωνιζόμενος τα άλλα είδη αλλά και τα φυσικά φαινόμενα στο περιβάλλον που ζούσε. Στην σύντομη όμως διαμονή μας σε αυτόν τον πλανήτη έχουμε καταφέρει να βελτιώσουμε κατά πολύ τις συνθήκες διαβίωσης μας με αποτέλεσμα πλέον να μην χρειάζεται να ανησυχούμε τόσο για την επιβίωση μας αλλά να επινοούμε πράγματα που φαινομενικά την κάνουν, τουλάχιστον για τους τυχερούς από εμάς, πιο εύκολη και ευχάριστη. Παρόλα αυτά συνειδητοποιούμε, όλο και περισσότερο, ότι αυτή η προσέγγιση δεν είναι βιώσιμη για πολλούς άλλους οργανισμούς που συνυπάρχουν με εμάς σε αυτόν τον πλανήτη και πλέον ξέρουμε ότι κατά συνέπεια ούτε και για εμάς τους ίδιους (ανθρωποκεντρική σκοπιά πάντα). Ξέρουμε επίσης ότι η Καρτεσιανή άποψη που θέλει τον άνθρωπο να δαμάζει την φύση δεν έχει πλέον νόημα. Ποια όμως είναι τελικά η σχέση μας με την φύση και πως την κατανοούμε;

Από την Φύση στην Φυσικότητα

‘Οταν αναφέρουμε τον όρο φύση εννοούμε συνήθως το σύνολο των πραγμάτων που απαρτίζουν την αντίληψη του βιολογικού συνόλου του κόσμου τον οποίο βιώνουμε. Η λέξη προέρχεται από το αρχαίο ελληνικό ρήμα φύω/-ομαι (που έχει την ‘Ινδο-Ευρωπαϊκή ρίζα *bhew-ə- είμαι, υπάρχω και ειδικότερα αναπτύσσομαι, φυτρώνω, βλαστάνω, αυξάνω) και είχε στην αρχαιότητα ευρύ σημασιολογικό πεδίο: προέλευση, γέννηση, ανάπτυξη καθώς και φυσική μορφή αλλά και γενικότερα το σύνολο όσων αποτελούν το περιβάλλον (αντίστοιχο του λατινικού natura). Το ανθρώπινο είδος αποτελεί φυσικά(!) μέρος αυτού που ορίζουμε ως φύση, μιας και πλέον γνωρίζουμε με βεβαιότητα ότι είμαστε απόρροια της φυσικής εξέλιξης. Από πολύ νωρίς όμως ο άνθρωπος, στην κατανόηση και την περιγραφή του κόσμου που τον περιβάλλει, έβγαλε τον εαυτό του από την εξίσωση. Αν κανείς ψάξει κατά συνέπεια την σημασία της λέξης φυσικό θα βρει ότι ως ‘φυσικό’ ορίζεται κάτι το οποίο δεν παράγεται από τον άνθρωπο αλλά βρίσκεται στην μορφή που έχει στην φύση. Από την άλλη είμαστε πλέον βέβαιοι ότι ο κάθε ένας από εμάς είναι προϊόν και μέρος του φυσικού κόσμου . Εφόσον λοιπόν ο άνθρωπος είναι μέρος της φύσης, δεν είναι λογικό να συμπεράνουμε ότι και οτιδήποτε παράγουμε ή δημιουργούμε είναι φυσικό;

Όταν ένας κάστορας κατασκευάζει ένα φράγμα αλλοιώνοντας την φορά και ακόμα και την μορφή ενός ποταμού, θεωρούμε ότι είναι ένα φυσικό ή τεχνητό αποτέλεσμα; Δεν συμβαίνει μήπως το ίδιο κάθε φορά που ένα πουλί κατασκευάζει την φωλιά του μεταφέροντας υλικά και αλλάζοντας τον χώρο που έχει επιλέξει να εγκατασταθεί; Η διαφορά μεταξύ του ανθρώπου και των άλλων ειδών έγκειται κυρίως στον βαθμό της αλλαγής που επιφέρει στην αρχική φυσική κατάσταση των πραγμάτων, αυτή δηλαδή με την οποία τα παίρνει από την φύση. Από την άλλη μεριά ο ίδιος ο άνθρωπος επεμβαίνει πολλές φορές ‘διορθωτικά’ στην φύση προσπαθώντας να την εμπλουτίσει (νιώθοντας τύψεις αλλά και την επιτακτική πλέον ανάγκη), όπως στο παράδειγμα μιας απλής δεντροφύτευσης σε περιοχές που έχουν πληγεί εξ αιτίας τις ίδιας της αμέλειάς του. Πότε λοιπόν αυτά τα τεχνητά φυτεμένα δέντρα μπορούν να θεωρηθούν ανεξάρτητα της ανθρώπινης επέμβασης και κατά συνέπεια αμιγώς φυσικά; Πότε θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι πράξεις του ανθρώπου είναι αμιγώς τεχνητές (ή φυσικές παράλληλα) μιας και οποιαδήποτε αλλαγή επιφέρουμε στο πλανητικό σύστημα έχει αρχή και τέλος το ίδιο; Από τα παραπάνω παραδείγματα μπορεί κανείς εύκολα να συμπεράνει ότι ο διαχωρισμός μεταξύ φυσικού και τεχνητού δεν είναι και τόσο ξεκάθαρος. Θα μπορούσαμε λοιπόν να μιλήσουμε για επίπεδα ‘φυσικότητας’ και αντίστοιχα ‘τεχνητότητας’: τα επίπεδα μετάλλαξης δηλαδή από την αρχική μορφή ενός πράγματος στην φύση μέχρι την τελική του μορφή ύστερα από την ανθρώπινη επέμβαση.

Κατά συνέπεια όντας μέρος της φύσης ότι και αν κάνουμε είναι κατά μια έννοια φυσικό, δηλαδή έχει γίνει από ένα μέρος της φύσης. Ακολουθώντας αυτόν τον συλλογισμό όμως δεν πρέπει να πέσουμε στην παγίδα που δικαιολογεί κάθε μας πράξη ανεξαρτήτως του αποτελέσματος. Τουναντίον, έχοντας καταφέρει σαν είδος να φτάσουμε σε αύτη την συνειδητοποιημένη αντίληψη για εμάς και τον υπόλοιπο φυσικό κόσμο είναι λογικό να κατανοήσουμε πως κάθε μας πράξη -μικρή ή μεγάλη- επιφέρει αλλαγές στο περιβάλλον που ζούμε. Όταν, πολύ απλά, πετάξουμε μια πλαστική συσκευασία στην θάλασσα, αυτή θα διασπαστεί σιγά σιγά σε πολλά μικρά κομματάκια τα οποία θα τα φάνε τα ψάρια και πολύ πιθανά και εμείς στην συνέχεια. Το θέμα όμως δεν είναι ότι θα τα φάμε και εμείς (αυτό είναι το προφανές) το θέμα είναι ότι δεν έχουμε συνείδηση της πράξης μας γιατί θεωρούμε τον ευατό μας εκτός της φύσης. Ήδη αγοράζοντας αυτή την συσκευασία θα έπρεπε να αναλογιστούμε το τί θα την κάνουμε αφού χρησιμοποιήσουμε το περιεχόμενο της (γιατί χρειάστηκε να έχει μια συσκευασία;) καθώς και πως αυτή κατασκευάστηκε, η ενέργεια που απαιτήθηκε γι’αυτό και τι εναλλακτικές θα μπορoύσαν να υπήρχαν σε αυτή. Και αυτό ακριβώς προσπαθούμε να κάνουμε αλλάζοντας (όπου υπάρχει η πολυτέλεια να γίνει κάτι τέτοιο) τον τρόπο και τα υλικά παραγωγής καθώς και την ανακύκλωση αυτών των υλικών. Προσπαθούμε δηλαδή να διορθώσουμε ένα πρόβλημα που εμείς έχουμε δημιουργήσει. Οι άνθρωποι ζούσαν άνετα και πριν την επινόηση των πλαστικών (παραδειγματικά τεχνητά υλικά με πολλά επίπεδα μετάλλαξης και κατά συνέπεια ‘τεχνητότητας’ ή αλλιώς πολυμερή που προκύπτουν από την σύνθεση οργανικών στερεών υλικών) και ακόμα πιο άνετα ύστερα από την επινόηση τους. Δεν είναι τα πλαστικά το πρόβλημα. Είναι η επίγνωση του ενεργειακού κόστους της κατασκευής τους, του τρόπου ανακύκλωσης τους και, πάνω απ’όλα, της ανάγκης ύπαρξης τους. Τώρα πλέον που συνειδητοποιούμε πόσο αλληλένδετες είναι οι πράξεις μας με τον υπόλοιπο φυσικό κόσμο πρέπει να αλλάξουμε τον τρόπο σκέψης μας από την λογική της παραγωγής στην λογική της σχέσης.

Από την Οικο-Νομία στην Νέα Οικολογία

Ο όρος Οικολογία επινοήθηκε από τον Γερμανό βιολόγο Ernst Haeckel το 1866, συνθέτοντας τις ελληνικές λέξεις «οίκος» και «λόγος». Με άλλα λόγια αυτό που μιλάει για το σπίτι μας. Ο ίδιος όρισε την οικολογία ως «επιστήμη της σχέσης των οργανισμών με το περιβάλλον». Από τότε η ιστορία της οικολογίας έχει περάσει από πολλά στάδια ξεκινώντας ως μελέτη του φυσικού κόσμου (Περιβαλλοντολογία) και καταλήγοντας να γίνει μέχρι και πολιτικό κίνημα (Πολιτική Οικολογία). Σε όλο αυτό το διάστημα έχουμε πλέον κατανοήσει την σημασία της και την ανάγκη αλλαγής νοοτροπίας αλλά αδυνατούμε ακόμα να αλλάξουμε τις συνήθειες μας και να εφαρμόσουμε βιώσιμους τρόπους συμβίωσης στο σύνολο μας. Είναι προφανές ότι χρειαζόμαστε μια νέου είδους οικονομία (όπως δικαίως μας διδάσκει η ετυμολογία της λέξης, να διαχειριστούμε δηλαδή καλύτερα το σπίτι μας) η οποία μπορεί να έρθει μόνο από μια καινούρια κατανόηση και κουλτούρα της οικολογίας. Κάτι άλλωστε που έχει αρχίσει να διαφαίνεται τα τελευταία χρόνια και κατά -όχι και τόσο περίεργο τρόπο- σχηματοποιείται όλο και περισσότερο τις στιγμές καταστροφικών συμβάντων, όπως η πρόσφατη πανδημία. Η οικολογία αποτελεί, στην βάση της, μια διακλαδική και ολιστική επιστήμη μιας και αξιοποιεί τις γνώσεις και την έρευνα πολλών φαινομενικά ετερόκλητων πεδίων. Αρχικά αυτή η νέα οικολογία πρέπει να αναγνωριστεί καθολικά ως η μητέρα των επιστημών περιλαμβάνοντας τη φυσική, τη βιολογία, τη χημεία, τα μαθηματικά και πολλές άλλες, φυσικές και μη, επιστήμες όπως η κοινωνιολογία. Ο Alfred North Whitehead , σε μια σειρά από διαλέξεις του με τίτλο ‘The Concept of Nature’, είχε ήδη αναφερθεί σε κάτι τέτοιο, πάνω από έναν αιώνα πριν. Ο ίδιος άλλωστε ισχυριζόταν ότι «υπάρχει επιτακτική ανάγκη να δει κανείς τον κόσμο σαν ένα δίκτυο αλληλένδετων διαδικασιών του οποίου είμαστε αναπόσπαστα κομμάτια, με τέτοιον τρόπο ώστε όλες μας οι επιλογές και πράξεις να έχουν αντίκτυπο στον κόσμο γύρω μας». Για αυτό, άλλωστε, οι θεωρίες του βρίσκουν σήμερα εφαρμογή σε πεδία όπως η περιβαλλοντολογική ηθική και η κουλτούρα της οικολογίας γενικότερα.

– Η νέα οικολογία προτείνει μοντέλα και τρόπους συμβίωσης με τους υπόλοιπους οργανισμούς του πλανήτη -δεν πρέπει απλά να προσπαθεί να διορθώσει τα λάθη που έχουμε κάνει σαν ανθρωπότητα.
– Η νέα οικολογία αναλογίζεται αν χρειάζεται να κατασκευάσει κάτι ή όχι -δεν αρκείται στο να κατασκευάζει καινούρια πράγματα με καινοτόμες τεχνολογίες και ανακυκλωμένα (ή ανακυκλώσιμα) υλικά.
– Η νέα οικολογία χρησιμοποιεί αυτά που ήδη υπάρχουν βελτιώνοντάς τα, και άρα χωρίς να φορτίζει περαιτέρω τα υπάρχουσα οικοσυστήματα.
– Η νέα οικολογία μαθαίνει από την γνώση του παρελθόντος έτσι ώστε να μπορεί να την ενσωματώσει στον σύγχρονο και μελλοντικό τρόπο ζωής (βλ. Lo-TEK design).
– Η νέα οικολογία έχει την βάση της στην εκπαίδευση και την κατανόηση της θέσης μας ως μέρος του όλου και όχι στην δημιουργία επιχειρηματικών μοντέλων (green business).
– Η νέα οικολογία δημιουργεί καινούρια κοινωνικοπολιτικά δίκτυα που εμπεριέχουν και άλλες οντότητες του πλανήτη, αντί να πουλάει πακέτα αντιστάθμισης ρύπων στο διαδίκτυο στην άλλη άκρη του κόσμου.
– Η νέα οικολογία είναι εδώ και μπορεί να επιτευχθεί ουσιαστικά μέσα από την εκπαίδευση και την κουλτούρα σε όλα τα επίπεδα και στάδια της ζωής μας.
– Η νέα οικολογία, τέλος, είμαστε όλοι εμείς, ο καθένας μέσα από την ατομική του ζωή και βιώματα, που φτιάχνουμε τα έργα, τα αντικείμενα, τις επιχειρήσεις, τους νόμους και όλες τις σχέσεις που καταρτίζουν την κοινωνία των ανθρώπων, που πλέον ξέρουμε ότι δεν μπορεί (και δεν είναι) ανεξάρτητη του φυσικού κόσμου. Όταν κατανοήσουμε χειροπιαστά τι σημαίνει αυτό και οδηγηθούμε σε μια πλανητική συνείδηση, τότε θα μπορούμε πραγματικά να μιλήσουμε για ηθική και ελευθερία. Τότε θα μπορέσουμε να γίνουμε το ανθρώπινο είδος που νομίζουμε ότι είμαστε. Όταν κατανοήσουμε ότι είμαστε πραγματικά μέρος του όλου, τότε θα βρούμε ο καθένας την θέση του στον πλανητικό κήπο του Giles Clement , σαν κηπουροί αλλά και συνάμα πετραδάκια σε αυτόν τον υπέροχο κήπο που ονομάζουμε πλανήτη γη.

¹ Όπως πολύ χαρακτηριστικά είχε πει ο Carl Sagan βασισμένος στην φωτογραφία που τράβηξε το Voyager στις 14 Φεβρουαρίου του 1990 από την άκρη του ηλιακού μας συστήματος: “…Έχει ειπωθεί ότι η αστρονομία είναι μία ταπεινή εμπειρία που οικοδομεί χαρακτήρες. Ίσως να μην υπάρχει καλύτερη απόδειξη της ανοησίας των ανθρώπινων αλαζονειών και τις εγωπάθειας από αυτήν τη μακρινή εικόνα του μικροσκοπικού μας κόσμου. Για εμένα, υπογραμμίζει την ευθύνη μας να αντιμετωπίσουμε πιο ευγενικά ο ένας τον άλλον, και να διαφυλάξουμε και να αγαπάμε τη χλωμή μπλε κουκκίδα, το μόνο σπίτι που έχουμε γνωρίσει ποτέ.”

² Αυτή η ανθρωποκεντρική μας προσέγγιση προδίδεται άμεσα και από την ίδια την λέξη περιβάλλον: κάτι το οποίο βρίσκεται γύρω μας αλλά δεν μας περιέχει

³ Και ακόμα πιο πριν από την εποχή του πρώτου μέλος της ταξινομικής οικογένειας των Ανθρωπίδων που εικάζεται ότι μπορεί να είναι ο Graecopithecus που έζησε πριν 7.2 εκατομμύρια κοντά στην σημερινή Αθήνα.

⁴ Ετυμολογικό Λεξικό, Γ. Μπαμπινιώτη, 2009.

⁵ Κάτι που πρώτοι διαπίστωσαν ο Charles Darwin και ο Alfred Russel Wallace περί τα μέσα του 19ου αιώνα με την θεωρία της φυσικής επίλογης της εξέλιξης των ειδών. Πρωταρχικές ιδέες παρόμοιες αυτών των θεωρίων είχαν διατυπωθεί και στην αρχαία Ελλάδα από τον Αναξίμανδρο (Περι της γενέσεως των οργανικών όντων) και τον Εμπεδοκλή (Περί φύσεως – Ζωογονία).

⁶ Ανήκουμε συγκεκριμένα, σύμφωνα με την σύγχρονη βιολογία, στην οικογένεια των Ανθρωπίδων (Hominidae) που είναι μέρος της ομοταξίας των Θηλαστικών (Mammalia) και που ανήκει στο βασίλειο των Ζώων (Animalia). Σε αυτό δε το βασίλειο υπολογίζεται ότι ανήκουν πάνω από 7 εκατομμύρια αρτίγονα είδη -έχουν περιγραφεί περίπου 1,5 εκατομμύρια μέχρι στιγμής μεταξύ των οποίων οι σπόγγοι, οι μέδουσες και τα έντομα (που και απαρτίζουν σχεδόν το 70% του συνόλου).

⁷ Πρόδρομος της οικολογίας θεωρείται ο Θεόφραστος (μαθητής και διάδοχος του Αριστοτέλη), ο οποίος περιέγραψε αλληλεπιδράσεις μεταξύ οργανισμών καθώς και μεταξύ οργανισμών και του περιβάλλοντός τους, ήδη από τον 4ο αι. π.Χ. Ο Θεόφραστος είχε παρατηρήσει ότι τα φυτά αναπτύσσονται καλύτερα στον «οικείο τόπο» τους ή, όπως θα λέγαμε σήμερα, στο κατάλληλο ενδιαίτημα (habitat).

⁸ Mαθηματικός & φιλόσοφος και πατέρας της Φιλοσοφίας της Διαδικασίας, η οποία σήμερα έχει βρει εφαρμογή σε μια ευρεία ποικιλία επιστημονικών κλάδων. Στην αρχή της σταδιοδρομίας του ο Whitehead έγραψε κυρίως για τα μαθηματικά, τη λογική και τη φυσική και έστρεψε σταδιακά την προσοχή του στη φιλοσοφία της επιστήμης και τελικά στη μεταφυσική. Υποστήριξε ότι η πραγματικότητα αποτελείται από διαδικασίες, αντί για υλικά αντικείμενα, και ότι οι διαδικασίες είναι καλύτερο να ορίζονται από τις σχέσεις τους με άλλες διαδικασίες, απορρίπτοντας έτσι τη θεωρία ότι η πραγματικότητα είναι θεμελιωδώς κατασκευασμένη από κομμάτια της ύλης που υπάρχουν ανεξάρτητα το ένα από το άλλο.

⁹ Lo-TEK, Design by Radical Indigenism είναι μια ενδιαφέρουσα αρχιτεκτονική προσέγγιση που συστηματοποιήθηκε από την Julia Watson με στόχο την κατανόηση της φιλοσοφίας και παραδοσιακής αρχιτεκτονικής ιθαγενών σε διάφορα μέρη του κόσμου που παράγουν αειφόρες και κλιματικά ανθεκτικές δομές σε αρμονία με το φυσικό περιβάλλον.

¹⁰ Κηπουρός, αρχιτέκτονας τοπίου, βοτανολόγος, εντομολόγος και συγγραφέας ο Gilles Clement εκτός από την σχεδιασμό  σημαντικών βοτανολογικών κήπων στην Γαλλία έχει διδάξει και γράψει βιβλία πάνω στην έννοια της αειφορίας στα φυσικά οικοσυστήματα με τον κήπο σαν μοντέλο. Ανέπτυξε συγκεκριμένα την ιδέα του Πλανητικού Κήπου και Πλανητικού Κηπουρού όπου ο άνθρωπος έχει έναν ρόλο συνειδητοποιημένου κηπουρού-επιστάτη στον πλανήτη μας που αποτελεί κατά κάποιον τρόπο έναν τεράστιο κήπο με όρια την ίδια την βιοσφαίρα.

06-2023 / πλανήτης Γη